Gwiazda teatru, ikona mody i muza Sienkiewicza. Kim była Helena Modrzejewska?

Zobacz: „Modrzejewska” w TVP VOD

Jadwiga Helena Chłapowska, urodzona 12 października 1840 r. w Krakowie, od dziecka marzyła, by podobnie jak jej bracia: Józef i Feliks związać swoje życie z aktorstwem. Drogę do kariery otworzył jej dopiero przyszły partner, Gustaw Zimajer, który – oczarowany jej urodą i talentem – pomógł jej zadebiutować na scenach prowincjonalnych. Wtedy też Helena przybrała pseudonim artystyczny, pod którym znana jest do dziś: Modrzejewska.

Helena Modrzejewska po licznych występach w małych mieścinach zapragnęła pokazać swoje możliwości aktorskie również poza granicami kraju. Okazja nadarzyła się w 1862 r., gdy młoda aktorka otrzymała rolę w „Balladynie” Słowackiego, sztuce wystawianej we Lwowie. Zagrała tam niewielką rolę Skierki.

Po kolejnych, głównie drugo- i trzecioplanowych kreacjach, nadal szukała swojego miejsca z nadzieją, że wkrótce stanie się prawdziwą gwiazdą. Teatry w Stanisławowie i Czerniowcu zaoferowały jej m.in. główną rolę w „Barbarze Radziwiłłównie” na podstawie dramatu Alojzego Felińskiego oraz występy w „Marii Stuart” i „Mazepie” Słowackiego. Kreacje te przysporzyły jej popularności.

Repertuar romantyczny stał się jej specjalnością. Talent Modrzejewskiej do stopniowania napięcia, delikatny głos i „estetyzacja” gry doskonale sprawdzały się w sztukach wspomnianego już wcześniej Słowackiego, Schillera, a później także Szekspira („Kupiec wenecki”). Modrzejewska doskonale czuła się także w komedii, z lekkością rozbawiając publiczność swoimi kreacjami w sztukach Fredry, m.in. w „Ślubach panieńskich”.

Helena rozwijała karierę w Polsce, grając na krakowskich i warszawskich scenach. W stolicy dostała pierwszy gwiazdorski kontrakt, opiewający na duże kwoty. Była adorowana przez krytyków i widownię. Jednym z jej wielbicieli został – nieznany jeszcze szerszemu gronu czytelników – Henryk Sienkiewicz. To on zaproponował Modrzejewskiej wyjazd do Ameryki, gdy aktorka w pewnym momencie poczuła, że dusi się w Warszawie. 

W 1876 r. Helena dała się skusić propozycji Sienkiewicza i wraz z bliskimi wyjechała do Stanów Zjednoczonych. Zamieszkała tam na farmie zakupionej przez autora „Krzyżaków” w Anheim nieopodal San Francisco. Aktorka próbowała swoich sił w pracy na roli, lecz szybko zdała sobie sprawę, jak niewdzięczne jest dojenie krów, utrzymywanie porządku w gospodarstwie czy siew i sadzenie. Codzienny trud wynagradzały jej spacery i wycieczki po wzgórzach z Sienkiewiczem, odbywane w tajemnicy przed mężem, Karolem. Pociechą była też głęboka wiara w to, że jej marzenie o wielkich scenach wkrótce się ziści.

Sienkiewicz próbował rozsławić nazwisko Modrzejewskiej. W „Listach z Ameryki” nad wyraz entuzjastycznie pisał o jej popularności na Zachodzie i rozwijającej się karierze. Zależało mu, by Helena spełniła swój amerykański sen i zadebiutowała na światowych scenach. W końcu doczekał się sukcesu przyjaciółki, gdy ta dostała główną rolę w sztuce „Adrianne Lecovreur” w California Theatre w 1877 r. Występ aktorki odbił się szerokim echem i zebrał owacje na stojąco. Upamiętnił go również w „Gazecie Polskiej” obecny wówczas na widowni Sienkiewicz:

„Ogarnęło wszystkich prawdziwe szaleństwo. [...] Niesłychanym wypadkiem w Ameryce nikt po skończeniu nie opuścił swojego miejsca. Wywoływano przeciw zwyczajowi jedenaście razy artystkę. [...] Było to po prostu wzięcie szturmem Ameryki”.

Modrzejewska podbijała sceny w Nowym Jorku, Bostonie i Filadelfii, a recenzenci chwalili na łamach prasy jej talent. Helena, która na potrzeby kariery w Stanach Zjednoczonych zmiękczyła swoje nazwisko do formy Modjeska, stała się rozchwytywaną gwiazdą, a przy tym także... ikoną mody. Projektanci w USA wypuścili nawet serię ubrań inspirowaną jej stylem „à la Modjeska”. Charakterystycznym elementem ubioru aktorki stały się koronki, które nosiła w różnych wariantach.

Modrzejewska, mimo sukcesu na emigracji, nie ograniczała się do Ameryki. Na swoim koncie ma również gościnne występy w Anglii i w Polsce, o której podczas swojego życia na obczyźnie nigdy nie zapomniała. Nie planowała jednak na stałe powrócić do ojczyzny. W 1883 r. przyjęła obywatelstwo amerykańskie i zadomowiła się w USA, pracując jako aktorka do 1905 r. Później zdecydowała się zakończyć karierę. Zmarła 8 kwietnia 1909 r. w Bay Island w East Newport w Kalifornii.

Uroczyste pożegnanie aktorki odbyło się w Los Angeles. Od lat nie milkną spekulacje na temat przebiegu ceremonii. Jedni uważają, że mowę pogrzebową wygłosił sam Henryk Sienkiewicz, który nazwał Modrzejewską „gołębiem o orlich skrzydłach”. Drudzy sądzą, że pisarza w ogóle tam nie było, gdyż zbyt boleśnie przeżył śmierć przyjaciółki. Trudno dziś wskazać, która z tych wersji wydarzeń jest bliżej prawdy.

Ciało Heleny Modrzejewskiej zostało zgodnie z przedśmiertną wolą artystki przeniesione do jej rodzinnego Krakowa i spoczywa na cmentarzu Rakowickim. 

W 1990 r. serialową biografię aktorki pt. „Modrzejewska” nakręcił Jan Łomnicki. Siedmioodcinkową produkcję z Krystyną Jandą w roli głównej można obejrzeć w TVP VOD.