„Jako pisarz narodziłem się w sowieckim łagrze”. Kim był Gustaw Herling-Grudziński?

Gustaw Herling-Grudziński, autor znany przede wszystkim z powieści „Inny świat”, urodził się 20 maja 1919 r. w Kielcach w spolonizowanej rodzinie żydowskiej. Jego rodzice: Dorota Bryczkowska i Jakub Herling-Grudziński byli właścicielami dużego folwarku w Skrzelczycach. Krótko po narodzinach syna sprzedali jednak majątek i kupili młyn w Suchedniowie, gdzie wychowywali chłopca.

Ojciec chciał, by Gustaw podjął studia w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Młody Grudziński był jednak humanistą – kochał literaturę i to o niej chciał się uczyć, dlatego postanowił studiować filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim. Tam nawiązał współpracę z takimi czasopismami jak „Ateneum” czy „Pion”, choć jeszcze wtedy nie planował, że zostanie pisarzem. Myślał raczej o karierze uniwersyteckiej. Wydarzenie, które skłoniło do go pisania, miał nastąpić dopiero parę lat później.

Grudziński był literatem, ale i wnikliwym obserwatorem sytuacji politycznej w kraju. Był współzałożycielem Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej, która rozpoczęła działalność 15 października 1939 r. Podobną organizację pisarz próbował założyć we Lwowie. Tamtejsza rzeczywistość nie była jednak dla niego zbyt łaskawa. Gustaw nie mógł znaleźć stabilnego zatrudnienia, w związku z czym zaczęły doskwierać mu problemy finansowe.

Pełen nadziei wyjechał więc do Grodna, gdzie udało mu się zdobyć angaż w teatrzyku kukiełkowym. Wciąż jednak szukał dla siebie lepszego zajęcia i w 1940 r. podjął próbę przedostania się na Litwę. Wśród osób, które mu w tym pomagały, był jednak zdrajca – niejaki Mickiewicz, który jak się potem okazało, był tajnym pracownikiem NKWD.

Grudzińskiego aresztowano pod zarzutem szpiegostwa na rzecz niemieckiego wywiadu i skazano na pięć lat pobytu w obozach. Nie przemawiały za tym żadne konkretne dowody, a jedynie sam fakt przekroczenia granicy i niemieckie brzmienie nazwiska (Herling).

To wystarczyło NKWD, by go skazać – najpierw na obóz w Witebsku, potem w Leningradzie, Wołogdzie, a następnie łagier w Jarcewie pod Archangielskiem. W tym ostatnim panowały nieludzkie warunki. Brakowało jedzenia, przez co więźniowie byli wycieńczeni i zapadali na ciężkie choroby. Grudzińskiemu udawało się czasem zdobyć jakąś żywność, dzięki temu, że pracował jako tragarz, a do jego zajęć należało m.in. rozładowywanie wagonów z produktami.

Pisarz wymusił zwolnienie z Jercewa drastyczną głodówką i w 1942 r. opuścił obóz na mocy układu Sikorski-Majski. Półtoraroczny pobyt w łagrze w znaczący sposób odbił się na jego zdrowiu – zarówno fizycznym, jak i psychicznym. Swoje doświadczenia Grudziński zawarł w książce pt. „Inny świat” z 1951 r., która pozostaje jego najsłynniejszym dziełem i zarazem jednym z najbardziej brutalnych opisów łagrowego życia.

„Inny świat” to do bólu prawdziwy obraz sowieckich obozów z okresu II wojny światowej. Powieść ma charakter pamiętnika, narracja jest prowadzona w pierwszej osobie. To jednocześnie intymny zapis wspomnień, jak i ważna dokumentacja historii – opowieść o totalitaryzmie, zbrodniczej ideologii, ale także zachowaniu psychiki ludzkiej w obliczu niehumanitarnych warunków.

Grudziński, pisząc „Inny świat”, był głęboko zainspirowany „Wspomnieniami z domu umarłych” Fiodora Dostojewskiego. Sam tytuł nawiązuje do motta z powieści rosyjskiego pisarza, które brzmi: „Tu otwierał się inny, odrębny świat do niczego niepodobny; tu panowały inne odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy”.

Dzieło Dostojewskiego pojawia się również bezpośrednio w fabule, w której pojawiają się sceny, gdy główny bohater „Innego świata” czyta „Wspomnienia z domu umarłych”, a lektura ta skłania go do refleksji.

Gustaw Herling-Grudziński jest autorem łącznie ponad 50 utworów prozatorskich, zarówno krótszych, jak i bardziej obszernych. Większość z nich napisał, gdy osiadł w Neapolu w 1955 r. – to tam pisarz znalazł swój azyl, w którym czuł, że może w pełni oddawać się literackiej pasji. W 1957 r. opublikował opowiadanie pt. „Książę niezłomny”, w którym opisywał włoską emigrację antyfaszystowską. Ważnym dziełem jest również wielotomowy „Dziennik pisany nocą”, który pisarz prowadził od 1971 r. aż do śmierci.

Znakomitą lekturą jest także opowiadanie „Wieża” (1958), w którym człowiek napiętnowany doświadczeniami z II wojny światowej snuje refleksje o sensie cierpienia i ludzkiej samotności.

Grudziński do Polski nigdy nie powrócił, ale zależało mu na tym, by jego dzieła trafiały do polskich czytelników. To dlatego już w 1947 r. założył wraz z Jerzym Giedroyciem emigracyjne pismo „Kultura”, które miało rozpowszechniać w kraju i na świecie literaturę bez cenzury – obrazującą świat takim, jaki jest, a nie taki, na jaki starają się go kreować politycy. Nie zawsze jednak było to możliwe. Dzieła Grudzińskiego aż do końca lat 70. pozostawały w Polsce nieznane, a pierwsze oficjalne polskie wydanie „Innego świata” pojawiło się dopiero w 1988 r. (ponad 30 lat po angielskim!).

Gustaw Herling-Grudziński zmarł 4 lipca 2000 r. w Neapolu w wyniku wylewu krwi do mózgu. Został pochowany na neapolitańskim cmentarzu Poggio Reale. Choć polscy czytelnicy późno zetknęli się z jego twórczością, dziś autor „Innego świata” uchodzi za jednego z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku, który pozostaje w kanonie lektur szkolnych, a jego książki stanowią cenne dziedzictwo literackie.