Tego arcydzieła nigdy nie udało się rozszyfrować. Wielka zagadka „Melancholii” Dürera

Tajemnice „Melancholii I” Albrechta Dürera pozostają nieodkryte, mimo iż od momentu powstania obrazu minęło już ponad 500 lat. Ten portret na przestrzeni wieków oparł się licznym badaniom naukowym, dziesiątkom interpretacji i kilkunastu książkom najwybitniejszych historyków sztuki, którzy próbowali rozwiązać jego sekrety.

ZOBACZ: Tajemnicza świątynia ukryta na obrazie Leonarda. „W podczerwieni wygląda zupełnie inaczej”

Mimo obszernych analiz żadnemu z nich nie udało się wypracować ostatecznej interpretacji. Możliwe – jak uważa coraz więcej znawców – że artysta w pełni świadomie zakodował je w nieodczytywalny jednoznacznie sposób, aby pozostawić widzom pole do własnych, poważnych przemyśleń o życiu i ludzkiej naturze.

– mówił w jednym z wywiadów André Chastel.

Ten miedzioryt jest jednocześnie jednym z wzorcowych dzieł Dürera, obok rycin „Św. Hieronim w swojej pracowni” oraz „Rycerz, śmierć i diabeł”. Eksperci podejrzewają, iż malarz z rozmysłem powiązał je wszystkie tematycznie. To oznaczałoby, że w połączeniu stanowią całość przekazu artysty o charakterze: intelektualnym („Melancholia I”), moralnym („Rycerz, śmierć i diabeł”) i duchowym („Św. Hieronim w swojej pracowni”).

Taką wersję uprawdopodabnia również zbliżony czas ich powstania, ale nie wszystkich znawców wspomniana opinia o wzajemnej łączności obrazów przekonuje. Badacze jej niepodzielający zauważają, że brakuje dostatecznych dowodów potwierdzających prawdziwość wskazanej hipotezy.

– napisał malarz w jednym ze swoich pism.

ZOBACZ: Enigmatyczna kula i gwiazdozbiór Oriona. Niezwykła zagadka obrazu „Salvator Mundi” Leonarda

Niewielką pomocą w zrozumieniu „Melancholii I” jest również wiadomość, iż na krótko przed jej powstaniem zmarła matka artysty, z którą był silnie związany. Bardzo mocno przeżył jej śmierć.

Trudno powiedzieć jednak, czy to właśnie dlatego anioł lub uskrzydlona postać kobieca, która znajduje się w centrum uwagi na obrazie, jest smutna i pogrążona w nostalgicznym zamyśleniu. Malarz umiejscowił ją na płycie w pozycji siedzącej z zamkniętą, ledwie dostrzegalną książką na kolanach.

ZOBACZ: Prawdziwy kod Leonarda da Vinci. Ekspert opowiedział TVP o przesłaniu geniusza

Pisarz Waldemar Łysiak zauważył, że na malunku znajduje się ona

Te znajdujące się dookoła przedmioty i cała sytuacja zdają się jednak na postaci – intensywnie wpatrującej się w dal, trzymającej w dłoni odwrócony kompas wskazujący 51,4 stopnia – wcale nie robić wrażenia. Nie zwraca ona na nie nawet najmniejszej uwagi. Myślami błąka się gdzieś daleko, prawdopodobnie będąc personifikacją uczucia melancholii. Twarz ma stosunkowo ciemną, zaś na włosach nosi wieniec z roślin, w który wpleciono pietruszkę i rukiew wodną lub lubczyk.

Torebka i zestaw kluczy zwisają z paska długiej sukni noszonej przez istotę. Nad jej głową Dürer narysował dzwonek, klepsydrę oraz zegar słoneczny. Tuż za plecami ma ona z kolei budynek bez wyraźnej funkcji architektonicznej, o który opiera się drabina z siedmioma szczeblami. Nie widać ani jej końca, ani początku.

Możliwe, iż jej znaczenie jest powiązane z siedmioma sztukami wyzwolonymi związanymi z hermetyzmem. Taką wersję wspiera również charakter grawerunku, na którym ledwie można dostrzec obecność tygla alchemicznego tuż obok wielościanu. Niewykluczone jest również, iż artysta inspirował się biblijną drabiną Jakubową.

ZOBACZ: Kod zapisany w obrazach. Enigmatyczna postać na portrecie Leonarda da Vinci

Nieopodal na kamieniu młyńskim siedzi słynny aniołek Putto i, co niezwykłe w sztuce renesansu, jest on ubrany. W dłoniach trzyma rylec lub tabliczkę, na której bazgrze, dzięki czemu stanowi on jedyny ruchomy element obrazu. Niektórzy uważają, iż wspólnie z większym aniołem przedstawiają starożytną filozofię rota fortunae, która podkreślała kapryśność losu. Te dwie istoty, dalekie od podobieństwa, są sobie przeciwstawne – jedna jest bezczynna, a druga działająca.

ZOBACZ: Najbardziej intrygujący i ostatni obraz Leonarda. „Zostawił nam wieczny znak zapytania”

Tuż nad bardzo kręconymi włosami Putta zwisa waga. Historycy sztuki – ze względu na pozostałe rzeczy przedstawione na miedziorycie – odnoszą ją do sądu o charakterze apokaliptycznym lub ostatecznym. Na ziemi dookoła obu postaci porozrzucane są różnorakie narzędzia: młotek i olbrzymie gwoździe, piła, strugarka, obcęgi, liniał, przyrząd do formowania, a także luneta.

Trudno powiedzieć, jaka jest ich rola. Możliwe, iż są one symbolem stworzenia świata, ale z całą pewnością nie da się rozstrzygnąć wspomnianej kwestii. Rzeczona scena rozgrywa się na tle krajobrazu z jeziorem i malowniczym miasteczkiem. Tłem jest również niebo z promieniami rozbłyskującymi z centralnie zamieszczonego na miedziorycie obiektu. Pod tęczą fruwa nietoperz trzymający napis „MELENCOLIA I”. Za nim w oddali znajduje się obiekt mogący być kometą lub Saturnem.

Arcydzieło Dürera prawdopodobnie zainspirowało Gérarda de Nerval do napisania sonetu „El Desdichado” (pol. Nieszczęsny).

– napisał na początku utworu Francuz.

Eksperci badają również, czy owo ciało niebieskie z ryciny Niemca może być związane z pojęciem „ciemnego satelity”, jakie można znaleźć np. w poezji Johna Burgoyne’a. Gdyby tak rzeczywiście było, mogłoby się okazać, iż Anglik uważał, że miedzioryt ma mocne znaczenie apokaliptyczne.

Tym jednak, co rodzi najwięcej pytań, są znajdujące się na rycinie rzeczy związane z alchemią, geometrią i numerologią, a szczególnie kwadrat z liczbami umiejscowiony pod dzwonkiem. To niezwykłe, ale artysta poszeregował je w taki sposób, iż zliczenie każdego z rzędów w pionie, poziomie i po skosie da wynik 34.

ZOBACZ: Święty Jan czy Maria Magdalena? „Ostatnia Wieczerza" skrywa więcej sekretów

Również liczenie czterech kwadratów w każdym z rogów przyniesie identyczny rezultat. Taki wynik można wyciągnąć też z mnożenia ich przez siebie oraz pozostałych kombinacji. Łącznie jest ich dokładnie 86.

Możliwe, że Niemiec zawarł tam datę śmierci swojej matki – 17 maja 1514 roku. Na rycinie liczby 15 i 14 znajdują się obok siebie na samym dole. Tuż obok nich są również cyfry 1 i 7. Jedynie cyfra 5 jest oddalona o kilka pól od pozostałych.

ZOBACZ: Fascynujący „Portret małżonków Arnolfinich”. Ten obraz naszpikowano ukrytymi symbolami

Ponadto wspomniany kwadrat, zgodnie z zasadą magicznych czworoboków, jest asocjacyjny, co oznacza, że dowolna liczba dodana do jej symetrycznego przeciwieństwa równa się 17 (przykładowo 15 plus 2 czy 9 plus 8). Łatwo zauważyć, że 17 otrzymamy także wtedy, kiedy podzielimy 34 przez 2.

Także bryła dominująca w lewej części obrazu jest czymś niezwykłym. To prawdopodobnie jakiegoś rodzaju romboedr, na którym malarz naszkicował dziwny kształt przypominający czaszkę lub twarz. Figura kojarzy się również z półforemnymi wielościanami Archimedesa, które artysta studiował, badając proporcje i zagadnienia perspektywy.

Teorii i mitów, jakie się wokół niej narodziły, jest dziesiątki – począwszy od opinii, iż jest ona wyobrażeniem legendarnego kamienia filozoficznego, którego poszukiwania od starożytności rozpalały wyobraźnię uczonych, po hipotezę, iż dzięki jej proporcjom Niemiec celowo ukazał zasadę złotego podziału.

ZOBACZ: „Primavera”, czyli „Wiosna”. Botticelli był malarzem kobiecego wdzięku

Naukowcy i badacze od lat próbują zrozumieć, czym jest wspomniany kształt, ale – jak dotąd – nikomu nie udało się rozwikłać tej zagadki. Dziś nazywany jest on „wielościanem Dürera” lub „bryłą Dürera” ze względu na brak możliwości znalezienia lepszego określenia. Aż do 1999 roku nie powiodła się również żadna z prób budowy wielościanu.

Wielościan taki stworzono dopiero dzięki opisowi Petera Schreibera. W swoim opracowaniu matematycznym zauważył on, że można go wykonać z sześcianu, który najpierw należy rozciągnąć w celu uzyskania sześciu ścian w kształcie rombów o kącie 72 stopni. Następnie należy obciąć go u góry i u podstawy, tak by uzyskać trójkątne ściany, których wierzchołki znajdą się na pozostałych wierzchołkach sześcianu.

Zauważamy wówczas, że miara kątów w stopniach w zapisie dziesiętnym zawsze będzie sumowała się do liczby 9. To tzw. „suma arytmozofii”, która jest zapomnianą już dziś nauką tajemną, określaną mianem mistyki cyfr. Można również zauważyć, że dziewiątka w wielu starożytnych wierzeniach pełniła ważną rolę.

W Starym Testamencie jest ona dla Izraelitów symbolem przeczucia, odrodzenia, duchowości i podróży. Z kolei u antycznych Greków uchodziła za cyfrę szczęśliwą i rytualną. To m.in. dlatego misteria eleuzyńskie, organizowane ku czci Demeter, trwały dziewięć dni, a w orszaku Apollina znajduje się dziewięć muz.

ZOBACZ: Tajemniczy napis, mapa i rzecz z innego wymiaru. Nierozwiązana zagadka „Ambasadorów”

Także w chrześcijaństwie ma ona swoje znaczenie. Tyle dni trwa nowenna, a ponadto w niektórych pismach znajdziemy informacje, że dziewięć jest chórów anielskich, a grzesznicy wchodzą do piekła przez dziewięć bram: trzy spiżowe, trzy kamienne i trzy żelazne. Tymczasem w islamie dziewięć otworów, jakie ma ciało ludzkie, jest uważane za symbol kontaktu człowieka ze światem zewnętrznym; muzułmański sznur modlitewny subha ma 99 paciorków, a Allah występuje w Koranie pod 99 imionami.

Trudną do udowodnienia, ale interesującą interpretację wielościanu przedstawił niedawno artysta plastyk Frank Morzuch, który badał rysunek przygotowawczy do ryciny znajdujący się w Saksońskiej Bibliotece Państwowej i Uniwersyteckiej w Dreźnie. Tam bryła pokazana jest na platformie o ściętych rogach.

ZOBACZ: Cień „Ostatniej Wieczerzy” na jednym z najsłynniejszych obrazów van Gogha

Ekspert zauważył, że wydłużenie krawędzi bryły do rozmiarów płyty, na której stoi, daje możliwość narysowania legendarnego w numerologii kwadratu Saturna i kwadratu planetarnego Jowisza. Łączą się one wzajemnie, a przy okazji przenikają przez nie stopnie drabiny.

Możliwe więc, czego jeszcze nie potwierdzono, iż rycina jest mistrzowską lekcją zaszyfrowanej, świętej geometrii, której – jak wiadomo z pozostawionych przez Dürera pism i listów – malarz się uczył w Bolonii.

– pisał w korespondencji z przyjacielem, Willibaldem Pirckheimerem, kiedy przebywał w Wenecji.

ZOBACZ: Zagadka z portretu Leonarda da Vinci. Niezwykła historia apokryficznego archanioła

Niemiec często odnosił się do geometrii w swoich traktatach.

– zauważał w „Sztuce mierzenia”.

ZOBACZ: Michał Anioł i Leonardo na jednym arcydziele. Tajemnicze przesłanie obrazu Raffaella

Dodawał jednocześnie, iż

Trudno nie zauważyć jednocześnie, że na bryle jest jeszcze inny kształt – przypominający ludzką czaszkę lub twarz. Możliwe, że jest to portret samego autora lub symbol skończoności życia. Niektórzy widzą tam również… małpę.

ZOBACZ: Nie tylko enigmatyczny uśmiech. „Mona Lisa” skrywa wiele sekretów

Obok wielościanu leży z kolei chart, który w alchemii symbolizuje transmutowany metal nieszlachetny. Możliwe więc, że pies reprezentuje znany od starożytności antymon, który – jak wierzono – można zamienić w złoto lub w srebro dzięki użyciu kamienia filozoficznego.

Liczba interpretacji, które powstały w związku z ryciną, jest imponująca. Najprawdopodobniej żadne z arcydzieł nie jest portretem tak licznie i różnorodnie omawianym przez znawców sztuki. Na uwagę zasługuje przynajmniej kilka z nich, a największym uznaniem cieszy się opinia Erwina Panofskiego, który podkreślał, że miedzioryt jest duchowym autoportretem artysty.

To wszystko, co się na nim znajduje, byłoby więc odbiciem przemyśleń malarza na temat świata, życia i filozofii humanistycznej, której był wyznawcą. Takiej interpretacji nie podziela Patrick Doorly. Sugeruje on, iż „Melancholia I” jest ilustracją niepowodzeń w zobrazowaniu piękna, jakie opisał Platon w dialogu „Hippiasz Major”.

Jeszcze inaczej widział rzecz Louis Barmont. Ten z kolei uważał, że Niemiec należał do renesansowych organizacji zrzeszających chrześcijańskich ezoteryków i na rycinie pokazał związaną z owymi stowarzyszeniami symbolikę. Taką wersję częściowo poparł Pierre Piobb podkreślający, że być może obraz ma związek z wysoką magią.

Tymczasem Karel Vereycken wdział w portrecie polemikę Dürera z coraz bardziej kierującym się wówczas w stronę pogaństwa neoplatonizmem. Trudno rozstrzygnąć, czy którykolwiek z historyków sztuki ma rację. Malarz nie zostawił nam bowiem żadnych wskazówek, które mogą nam pomóc odczytać jego dzieło. Nigdy więc prawdopodobnie z całą pewnością nie dowiemy się, jakie jest naprawdę przesłanie jego obrazu.

RS