Nadchodzi Rok Drewnianego Węża. „Chińczycy świętują na wiele sposobów” [NASZ WYWIAD]

Tekst z 2024 r. przypominamy z okazji rozpoczynającego się w środę, 29 stycznia chińskiego Nowego Roku, któremu w 2025 r. została nadana nazwa Rok Drewnianego Węża.

Rafał Sroczyński: Nadchodzi chiński Nowy Rok, którego fetowanie w Państwie Środka zacznie się dokładnie 10 lutego. Minął Rok Wodnego Królika, a obecnie rozpoczyna się Rok Drewnianego Smoka. Czy może powiedzieć Pani więcej o symbolice tej mitycznej istoty i chińskim horoskopie, z którym jest związany zarówno sam smok, jak i nadchodzące miesiące?

Katarzyna Święcicka*: Rok Drewnianego Smoka będzie trwał od 10 lutego 2024 roku do 28 stycznia 2025 roku. Chiński Nowy Rok (także nazywany Festiwalem Wiosny bądź Księżycowym Nowym Rokiem) jest obchodzony według kalendarza księżycowego, a każdy rok jest przypisany jednemu z 12 zwierząt z chińskiego zodiaku, takim jak szczur, wół (lub bawół), tygrys, królik, wąż, koń, koza (bądź owca), małpa, kogut, pies, świnia i, oczywiście, smok, z dodatkowym przypisaniem jednego z pięciu żywiołów. W roku 2024 – Roku Smoka – ten żywioł to drewno.

Smok w chińskiej kulturze odgrywa bardzo pozytywną i ważną rolę, uważa się go za istotę o nadzwyczajnej mocy. Symbolizuje siłę, potęgę, szczęście i dobrobyt. Wierzono, że smok przynosi deszcz, co jest istotne dla urodzaju. To mityczne stworzenie jest także postrzegane jako strażnik skarbów. Ludzie urodzeni w Roku Smoka uznawani są za odważnych, ambitnych, lojalnych i pełnych energii. Warto też zwrócić uwagę na żywioł przypisany danemu zwierzęciu. W chińskiej filozofii występuje ich aż pięć – drewno, ogień, ziemia, metal i woda, które są uważane za podstawowe składniki wszechświata. W 2024 i na początku 2025 roku będzie nim drewno, które doda specyficznych cech temu okresowi, ponieważ symbolizuje wzrost, rozwój, elastyczność oraz harmonię.

Warto również pamiętać, że następny taki rok będzie dopiero za 60 lat! Istnieje zatem wiele kombinacji zwierząt zodiaku oraz żywiołów, co dodaje jeszcze większej złożoności i różnorodności w interpretacji horoskopu chińskiego. Każdy rok wyróżnia się swoimi szczególnymi cechami, co też wpływa na charakter ludzi urodzonych w danym roku. Osoby urodzone podczas okresu Drewnianego Smoka mogą być postrzegane jako zdolne do wielkich osiągnięć, pełne wytrwałości i innowacyjności.

RS: Jak spędzą nadchodzący czas Chińczycy? Czy chiński Nowy Rok przypomina w jakimkolwiek stopniu świętowanie w krajach szeroko pojętej kultury chrześcijańskiej, czy są to jednak obchody nieporównywalne na żadnej płaszczyźnie?

KŚ: W kilku aspektach możemy rzeczywiście doszukać się podobieństw do zwyczajów znanych nam z kultury chrześcijańskiej. Jednak istnieje sporo oryginalnych różnic:

1. Pokaz sztucznych ogni (烟火 yānhuǒ) i petard (鞭炮 biānpào): Fajerwerki są nieodłącznym elementem obchodów chińskiego Nowego Roku. Ich wystrzeliwanie ma na celu odstraszenie demonów oraz przyciągnięcie szczęścia i pomyślności. Petardy są również używane, aby wypędzić zło i ogłosić nadejście Nowego Roku. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że Chińczycy skupiają się bardziej na efektach dźwiękowych niż wizualnych podczas Festiwalu Wiosny, więc w tym okresie często można usłyszeć huk, którego zadaniem jest odstraszenie złych mocy.

2. Taniec smoka (舞龙 wǔ lóng) i lwa (舞狮 wǔ shī): Te tradycyjne tańce są wykonywane z użyciem kolorowych kostiumów w kształcie smoka lub lwa. Legenda głosi, że smok może poruszać chmury oraz przynosić deszcz, a także zapobiegać katastrofom, natomiast starożytni Chińczycy uważali lwa za symbol odwagi, siły, jak również pomyślności. Wierzyli, że może tłumić demony, odstraszać wszelkie zło i chronić domostwa. Tańczące lwy symbolizują także modlitwy o zdrowie i rok pełen energii witalnej. Warto podkreślić, że taniec smoka symbolizuje deszcz, co jest istotne dla urodzaju, podczas gdy taniec lwa ma na celu przegonić złe duchy. Tańce te są często wykonywane podczas parad i publicznych wystąpień.

3. Ciekawą tradycją jest to, że w dzień przed chińskim Nowym Rokiem wielu Chińczyków odwiedza groby swoich przodków i składa im ofiary z żywności, palone są także banknoty (oczywiście nie są to prawdziwe pieniądze, wszystko ma charakter symboliczny). Dopiero potem wracają do domów i zasiadają razem do rodzinnego obiadu. W ten sposób mieszkańcy Państwa Środka zapraszają zmarłych krewnych do swoich domów, by wspólnie obchodzić Festiwal Wiosny. Warto też wspomnieć, że w dzień przed chińskim Nowym Rokiem należy najpierw położyć trochę jedzenia na ziemię, ponieważ według hierarchii, to właśnie najstarsi członkowie rodziny powinni pierwsi zacząć jeść posiłek, dopiero potem można razem zasiąść do stołu. Po południu 15. dnia pierwszego miesiąca księżycowego mieszkańcy Państwa Środka powracają na cmentarz, aby przekazać przodkom, że nastąpił koniec chińskiego Nowego Roku, i w ten sposób odsyłają ich z powrotem do zaświatów.

4. Chiński Nowy Rok to przede wszystkim święto rodziny. Większość Chińczyków pracuje bardzo daleko od swojego domu rodzinnego i jedyną okazją, by zobaczyć się z bliskimi, jest właśnie Festiwal Wiosny. Rodzice przez bardzo długi czas pozostają daleko od swoich dzieci, które przez większość roku mieszkają z dziadkami, dlatego to święto jest niezwykle istotne w kulturze Chin. Co więcej, zaleca się obcokrajowcom unikanie podróży w tym czasie, ponieważ trudno o zakup biletu, wycieczki bardzo drożeją, zaś wzmożone migracje Chińczyków powodują tłok na lotniskach i dworcach. Dla Europejczyków, często nieprzyzwyczajonych do takich warunków podróży, to może być uciążliwe.

5. Warto podkreślić, że Chiny są niezwykle bogate w rozmaite tradycje związane z obchodami Festiwalu Wiosny. Ze względu na rozległe tereny Państwa Środka różnice w świętowaniu Księżycowego Nowego Roku są powszechnym zjawiskiem. Chińczycy z północnej części kraju mogą inaczej świętować niż rodacy z południowych prowincji, np. w Pekinie jada się pierogi (饺子 jiǎozi). W jednym z nich umieszcza się monetę i osoba, która na nią trafi podczas jedzenia, będzie miała szczęście w nowym roku, natomiast na dalekim południu zazwyczaj jada się dania rybne.

6. Ludzie świętują chiński Nowy Rok na wiele sposobów, np. jedzą tradycyjne potrawy, obdarowują swoich członków rodziny czerwonymi kopertami z pieniędzmi. Na ulicach wielu miast odbywają się parady, tańce smoka bądź lwa, a także wystrzeliwane są fajerwerki. Interesującym elementem obchodów Festiwalu Wiosny jest także oglądanie gali noworocznej w dzień przed chińskim Nowym Rokiem. Wówczas całe rodziny zasiadają przez telewizorami i od godziny 20 oglądają rozmaite występy, takie jak chińska opera, pokazy sztuk walki, koncerty czy kabarety.

RS: Wielu Polaków, myśląc o obchodach Nowego Roku w Państwie Środka, widzi przede wszystkim tę niezwykle kolorową paradę, która znana jest na całym świecie. To moment obchodów o wysoce symbolicznym znaczeniu?

KŚ: Tak, kolorowe parady podczas obchodów chińskiego Nowego Roku są jednym z najbardziej charakterystycznych i symbolicznych elementów tego święta. Parady te mają ogromne znaczenie kulturowe i społeczne, a ich barwne i widowiskowe przedstawienia przyciągają tłumy.

Parady zazwyczaj obejmują różnorodne elementy, takie jak:

Taniec smoka i lwa: kolorowe, długie smoki i lwy przemieszczają się ulicami, tańcząc i wykonując akrobacje. Taniec smoka, który jest często wykonywany przy dźwiękach bębnów i instrumentów, symbolizuje urodzaj, a jego zadaniem jest sprowadzenie deszczu.

Lampiony: wiele paradnych dekoracji to ręcznie wykonane lampiony w różnych kształtach i kolorach (głównie czerwonym i złotym). Lampiony te są często uważane za symbol szczęścia, długowieczności i ochrony przed złą energią.

Bębny i instrumenty tradycyjne: dźwięki tradycyjnych bębnów, gongów i innych instrumentów mają na celu odeprzeć nieczyste moce i przyciągnąć pozytywną energię w kolejnym roku.

Maskotki i postacie z mitologii: w parady często włącza się postacie z chińskiej mitologii, takie jak bóstwa czy właśnie smoki. Każda z tych postaci ma swoje symboliczne znaczenie, nawiązujące do tradycji i historii Państwa Środka.

Ruchome platformy: w niektórych paradach występują ruchome platformy zespołów muzycznych, tancerzy, artystów chińskich sztuk walki, a także przedstawicieli różnych grup społecznych, co dodaje różnorodności i bogactwa kulturowego wydarzeniu.

Parady te mają na celu nie tylko dostarczenie widzom radości i rozrywki, lecz również podkreślenie wartości, tradycji i ducha chińskiego społeczeństwa. Przesłanie parady jest często pełne pozytywnej energii, nadziei na lepszą przyszłość i jedności społecznej. To ważny moment, w którym wszyscy razem celebrują nowy początek, a radosna atmosfera napawa Chińczyków optymizmem.

RS: Na przedmiotach, które można nabyć lub które pojawiają się podczas chińskiego Nowego Roku, można zobaczyć różnorakie napisy. To zaklęcia czy jednak zupełnie coś innego?

KŚ: Tak, podczas chińskiego Nowego Roku można zauważyć różnorodne napisy na przedmiotach, zwłaszcza na dekoracjach, czerwonych kopertach i innych elementach związanych z obchodami. Te napisy to życzenia noworoczne, które mają przynieść szczęście, pomyślność, bogactwo oraz ochronę domostwom. Nie są to zaklęcia w dosłownym znaczeniu, ale raczej błogosławieństwa, i sentencje, które mają przyciągnąć pozytywną energię na nadchodzący rok.

春联 (chūnlián) to tradycyjne zwoje noworoczne, zawierające życzenia, które przynoszą szczęście i pomyślność. Są one często umieszczane wzdłuż framug drzwi do domów. Zaleca się, by zwoje noworoczne były umieszczone przynajmniej po lewej i prawej stronie drzwi, a najlepiej z trzech stron, czyli także nad nimi.

Oto kilka przykładów popularnych napisów używanych podczas chińskiego Nowego Roku:

福 (fú): to znak oznaczający „szczęście” lub „błogosławieństwo”. Najczęściej możemy go zauważyć na czerwonych kopertach, ozdobach i naklejkach, które Chińczycy umieszczają na drzwiach czy oknach. 万事如意 (wànshì rúyì): to jedno z najpopularniejszych życzeń składanych w tym czasie, które oznacza „niech spełnią się wszystkie twoje marzenia”. 年年有余 (nián nián yǒu yú): to życzenie obfitości w nadchodzących latach. Zazwyczaj jest używane w kontekście życzenia wzbogacenia się. 平安 (píng'ān): oznacza „pokój” lub „bezpieczeństwo”. Te znaki często widoczne są na dekoracjach mających na celu przyciągnąć ochronę i spokojny rok. 五福临门 (wǔ fú lín mén): oznacza „pięć błogosławieństw u bram”. Symbolizuje pięć form szczęścia, takich jak długowieczność, zdrowie, bogactwo, miłość i cnota, które mają „zawitać w progi” mieszkańców danego domu.

Znaki są ważnym elementem chińskiej kultury i odzwierciedlają głęboko zakorzenione przekonania, a także wartości społeczeństwa. Wielu ludzi wierzy, że umieszczenie tych napisów na różnych przedmiotach bądź noszenie rzeczy z tymi symbolami przyniesie im pomyślność i ochroni przed nieszczęściami.

RS: Muszę przyznać, że patrząc na napisy w języku chińskim, nie umiem zobaczyć w nich jakiegokolwiek rodzaju alfabetu. W Polsce mamy pewien zwrot – „czy ja mówię po chińsku?” – który, jak wiadomo, oznacza mówienie czegoś niezrozumiałego. Czy rzeczywiście język chiński jest aż tak trudny?

KŚ: Język chiński może być wyzwaniem dla Polaków ze względu na kilka istotnych różnic w porównaniu z językami indoeuropejskimi, takimi jak polski. Oto kilka aspektów, które mogą sprawić, że nauka języka chińskiego może być trudniejsza od języków europejskich:

System pisma: chiński używa logograficznego systemu pisma, w którym każdy znak reprezentuje jedno słowo lub jedną morfemę. W przeciwieństwie do alfabetu, gdzie litery reprezentują dźwięki, chińskie znaki opierają się na ideogramach, co może sprawić, że nauka i zapamiętywanie ich jest trudniejsze.

Tonalność: język chiński jest językiem tonalnym, co oznacza, że znaczenie znaków zależy nie tylko od samych dźwięków, lecz również od ich tonu, w jakim należy je wymówić. Chiński mandaryński ma cztery tony (niekiedy mówi się, że pięć, ponieważ występuje też ton neutralny), co może być wyzwaniem dla osób, które nie są przyzwyczajone do tonalności w językach.

Inne struktury gramatyczne: chiński ma zupełnie inne struktury gramatyczne niż języki indoeuropejskie. Unika się liczby mnogiej, ale można ją tworzyć, nie występuje w nim odmiana czasowników, co niekiedy może być pomocne. Wielu ludzi uważa, że język chiński nie ma gramatyki, jednak jest to jeden z największych mitów! Język ten ma wiele struktur gramatycznych, których należy się nauczyć, żeby móc się swobodnie komunikować. Owszem, brak złożonych form czasu sprawia, że struktury zdaniowe w chińskim różnią się od tych w języku polskim.

Brak związku między pismem a wymową: w chińskim nie ma jasnego związku między pismem a wymową. Dwa znaki o różnych znaczeniach mogą mieć identyczną wymowę, co sprawia, że nauka tonów i pisania wymaga dodatkowego wysiłku.

Duża liczba znaków: chiński posiada ogromną liczbę znaków (współczesny słownik wskazuje na 23 tysiące, natomiast w całej historii Państwa Środka może to być nawet ponad 50 tysięcy, zatem dokładna liczba znaków pozostaje kwestią sporną), chociaż w codziennym użytku jest znacznie mniej. Niemniej jednak nauka nawet podstawowej liczby znaków może być czasochłonna, ponieważ wymaga wykonania mnóstwa ćwiczeń pisemnych.

RS: Jak wiemy, kaligrafia powoli odchodzi w zapomnienie w Europie czy Stanach Zjednoczonych. W Chinach chyba byłoby o to ciężko – przeglądając napisy w języku, którego Pani uczy, myślę, że mieszkańcy Chin muszą być naprawdę biegli w sztuce pisania ręcznego. Przykłada się w Państwie Środka do tego dużą wagę?

KŚ: Kaligrafia wciąż ma ogromne znaczenie w chińskiej kulturze i jest uważana za jedno z najważniejszych sztuk pięknych. Odgrywa ważną rolę zarówno w dziedzinie sztuki, jak i w codziennym życiu. Kaligrafia w Chinach ma długą historię sięgającą tysiącleci. Jest uważana za jedno z najważniejszych dziedzictw kulturowych i odzwierciedla głęboko zakorzenione tradycje chińskiego społeczeństwa.

Sztuka medytacji: dla wielu osób kaligrafia jest swego rodzajem medytacją. Proces skupiania się na ruchach i nacisku pędzla oraz dbałości o proporcje znaków może przynosić spokój umysłu. Szacunek dla pisma: pismo jest uznawane za jedno z najważniejszych narzędzi przekazu myśli i kultury. Chińska kaligrafia wyróżnia się niezwykle długą i bogatą historią. W kulturze Państwa Środka podkreślone zostaje znaczenie pisania jako formy sztuki. Chińczycy często zapisują ważne sentencje filozofów czy mędrców ich ojczyzny bądź starożytną poezję, więc napisane znaki są traktowane z szacunkiem.

W Chinach organizowane są konkursy kaligraficzne, a mistrzowie kaligrafii są cenieni w społeczeństwie. Kaligrafia jest także istotnym elementem w tradycyjnym malarstwie chińskim. Dla przeciętnego Chińczyka kaligrafia może mieć różne stopnie ważności w zależności od wielu czynników, takich jak poziom zainteresowania, edukacja, środowisko kulturowe czy wykonywany zawód. Współczesne społeczeństwo chińskie doświadcza zmian kulturowych i społecznych, co wpływa na postrzeganie tradycji artystycznych, takich jak kaligrafia.

RS: Chińczycy jednocześnie, jak słyszałem, są dumni ze swojego języka. Czy to prawda? Jeżeli tak – dlaczego? W czym jest on wyjątkowy – oprócz skali trudności?

KŚ: Tak, Chińczycy są bardzo dumni ze swojego języka, a to z powodu kilku istotnych cech, które sprawiają, że chiński jest wyjątkowy i niepowtarzalny.

Bogata historia: chiński jest jednym z najstarszych języków na świecie, z ogromnie bogatą i fascynującą historią. Sztuka kaligrafii: chińska kaligrafia, opierająca się na piśmie chińskim, jest jedną z najważniejszych form sztuki pięknej.

Unikalny systemy pisma: chiński używa logograficznego systemu pisma, co oznacza, że każdy znak reprezentuje jedno słowo lub jedną morfemę. To odróżnia chiński od większości innych języków, które używają alfabetu. Ponadto znaki chińskie mają ciekawą historię, np. wiele znaków związanych z pieniędzmi zawiera w sobie element muszli, ponieważ w starożytnych Chinach to właśnie muszle były wykorzystywane jako pierwsza waluta. W znaku „dom” znajduje się element świni, ponieważ w dawnych czasach świnie znajdowały się w każdym chińskim domostwie. Często używany znak „dobrze, dobry, dobra” składa się z kobiety i syna, ponieważ kiedyś uznawano, że kobieta, która ma syna, jest dobrą matką. Takich przykładów jest o wiele więcej.

Tonalność: chiński jest językiem tonalnym, co oznacza, że zmiana tonu może zmienić znaczenie słowa, dlatego bardzo ważne jest opanowanie tonów już na początku swojej przygody z nauką tego języka. Możemy zapytać kogoś po chińsku: „Czy mogę cię o coś zapytać?”. Wystarczy pomylić ton i wtedy znaczenie zamienia się na „Czy mogę cię pocałować?”. Ten klasyczny błąd wciąż pozostaje kultową anegdotą wśród nauczycieli i osób uczących się języka chińskiego.

Różnorodność dialektów: chiński jest również znany ze swojej ogromnej różnorodności dialektów. Mimo że standardowy mandaryński jest oficjalnym, a także sztucznie wytworzonym językiem, którego celem jest zjednoczenie społeczeństwa i ułatwienie komunikacji. Wiele regionów w Chinach używa różnych dialektów, co świadczy o różnorodności kulturowej i lingwistycznej tego kraju. Wart uwagi jest fakt, że Chińczyk, który włada wyłącznie dialektem pekińskim, nie będzie w stanie porozumieć się z rodakiem z Szanghaju, który posługuje się dialektem szanghajskim, dlatego programy telewizyjne i teledyski często są opatrzone w napisy, aby łatwiej było zrozumieć przekaz. 

Rozmawiał: Rafał Sroczyński

*Katarzyna Święcicka pracuje na stanowisku dyrektora dydaktycznego w Akademii Szkoleń KLB i od wielu specjalizuje się w nauczaniu języków obcych. Z wykształcenia jest filologiem języka angielskiego i od dawna działa w międzynarodowym sektorze edukacyjnym oraz szkoleniowym.

*Wywiad opracowano przy konsultacji z lektorką Akademii Szkoleń KLB Mają Brzeską, która uczy języka chińskiego i angielskiego i jest absolwentką Studiów Wschodnich na Uniwersytecie Gdańskim. Obecnie w ramach stypendium rządu chińskiego realizuje studia doktoranckie na kierunku Lingwistyka Stosowana w Językach Obcych (Eko-Translatologia) na Uniwersytecie Zhengzhou w Chinach. Od wielu lat pasjonuje się kulturą azjatycką, nauką i przekazywaniem wiedzy z obszaru języków obcych. Miłośniczka podróżowania, literatury fantasy oraz tematyki rozwoju osobistego. W wolnym czasie prowadzi profil na Instagramie o nazwie Oriented._, gdzie popularyzuje kulturę, język i historię Państwa Środka.